هنرمندی که هنر را مبتنی بر اصول جمهوری اسلامی می‌خواست

نرگس کیانی: محمد کاسبی از چهارم خردادماه ۱۳۳۰ که در خیابان ریِ تهران چشم به جهان گشود تا روز گذشته، ۲۰ مهرماه که در همین شهر چشم از جهان فروبست، دست کم ۶۱ سال از عمر خود را صرف فرهنگ‌وهنر کرد. او که روزهای کودکی و نوجوانی‌اش در محله نازی‌آباد سپری شد، تحصیلاتش را در مدارس رازی، الهی، فاتح و رستاخیز به سرانجام رساند. سرانجام نیز در ۲۰ سالگی دیپلم گرفت هرچند از ۱۳ سالگی روی صحنه تئاتر بود. کاسبی تئاتر را از «کاخ جوانان» آغاز کرد و هم‌زمان با اخذ دیپلم به اداره تئاتر تهران پیوست. از جمله اتفاقات قابل توجهی که در این میان برای او رخ داد پذیرفته شدنش در رشته پزشکی بود. هرچند انتخاب کاسبی هنر بود، نه پزشکی. پس به سربازی رفت و سال ۱۳۵۳ بار دیگر در کنکور شرکت کرد و این بار در دانشکده هنرهای دراماتیک در رشته بازیگری و کارگردانی سینما و تئاتر پذیرفته شد.

دوبلوری کاری بود که کاسبی، هم پیش از ورود به دانشکده و هم پس از آن، انجام می‌داد اما دانشکده برایش زمینه بازی در نمایش‌های متعدد ازجمله «یک نمایش طولانی» به کارگردانی جعفر والی، «مده‌آ» به کارگردانی منیژه محامدی، «مهتابی برای محرومین» به کارگردانی شهناز جابری‌زاده و… را به وجود آورد. با وقوع انقلاب، کاسبی به مدت ۲ سال مسئول واحد نمایش رادیو شد و همزمان در رادیو به گویندگی پرداخت. او که پیش از انقلاب هم علاقه بی‌پایان خود را به تئاتر اثبات کرده بود، پس از انقلاب نیز در اولین نمایشی که امکان روی صحنه رفتن پیدا کرد، به بازی پرداخت. نمایشی که براساس نمایشنامه‌‌‌ای از شهید حسين قشقايی اجرا شد؛ «نهضت حروفيه» به کارگردانی داوود دانشور که منجر به نامگذاری سالن محل اجرا، واقع در تئاتر شهر، به نام شهيد قشقايی شد.

محمد کاسبی با رگه‌‌هایی پررنگ از علاقه به هنر مذهبی در اوایل سال ۱۳۵۸ با تعدادی از دوستانش، «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» را پایه‌گذاری کرد که بعدها به «حوزه هنری» تغییر نام یافت. او از اواسط دهه شصت تمام وقت و تمرکز خود را معطوف حوزه هنری و فیلم‌سازی برای آن کرد. اولین کارش نیز حاصل رفتن جلوی دوربین در اثری به کارگردانی محسن مخلمباف بود؛ توبه نصوح. «توبه نصوح» را خود مخملباف در ژانر اجتماعی و مذهبی نوشت و داستان آن درباره مردی به نام لطف‌علی‌ خان، كارمند باسابقه بانک بود كه ناگهان سكته می‌‌كند و می‌‌ميرد اما اطرافيان هنگام دفن مطلع می‌شوند كه او زنده است. بازگشت از مرگ، لطف‌علی خان را به فکر توبه می‌اندازد، غافل از اين كه توبه را نمی‌توان به راحتی انجام داد. اولین تجربه سینمایی کاسبی، اگرچه از ساخته‌های مبتدی سينمای بعد از انقلاب بود اما در زمان خود به يكی از پربيننده‌ترين فيلم‌های سينمايی بدل شد.

محمد کاسبی در کنار پیگیری نمایشنامه‌نویسی و فیلمنامه‌نویسی، در طول چهار دهه فعالیت خود، در آثار ماندگاری از کارگردانان برجسته‌ چون مجید مجیدی، محمدرضا هنرمند، محمدعلی طالبی و شهریار بحرانی ایفای نقش کرد. تا این که سرانجام در سال ۱۳۷۴، برای بازی در فیلم «پدر» ساخته مجید مجیدی، موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد از جشنواره فیلم فجر شد و همچنین تندیس بهترین بازیگر سینمای قاره آسیا از کشور مالزی (۱۹۹۷) را گرفت. ضمن این که فیلمنامه‌ها و نمایشنامه‌هایش نیز موفق به کسب جوایزی شدند. مثلا نمایشنامه «بایگانی»اش لوح تقدیر بهترین نمایشنامه از پنجمین جشنواره انتخاب بهترین کتاب دفاع مقدس را به دست آورد و فیلمنامه «شنا در زمستان‌»اش لوح تقدیر بهترین فیلمنامه از جشنواره معلم را.

با وجود همه این‌ها اما نقطه اوج شهرت کاسبی نزد عموم مردم با نقش‌آفرینی در سریال «خوش‌رکاب» به کارگردانی علی شاه‌حاتمی در سال ۱۳۸۲ رقم خورد و دو سال بعد، با بازی در سریال «خوش‌غیرت» (۱۳۸۴) جای بیشتری در دل مخاطبان باز کرد. او که رابطه‌اش با تلویزیون همواره خوب بود، برای آخرین بار نیز در سریالی متعلق به این رسانه جلوی دوربین رفت؛ سریال «دادستان» به کارگردانی مسعود ده‌نمکی و تهیه‌کنندگی محمد خزاعی.

محمد کاسبی یکی از هنرمندان پیشکسوتی بود که در دوران کرونا واکسن «برکت» را تزریق کرد. اما تنها یک ماه بعد، به ویروس کرونا مبتلا و در بیمارستان بستری شد. عوارض کرونا، او را با مشکلات ریوی و بیماری مزمن قلبی مواجه ساخت و ناچارش کرد تحت درمان مدام قرار گیرد و سرانجام با بی‌نتیجه ماندن تلاش پزشکان، یکشنبه ۲۰ مهرماه سال جاری در ۷۴ سالگی درگذشت.